Khi mà những mảng cỏ tranh đã ửng vàng trên những triền đồi, mùa màng cũng xong xuôi thì đồng bào người Dao ở miền tây xưa Thanh lại tổ chức ăn Tết năm cùng, để báo đáp tổ tiên sau một năm lao động mà còn để gắn chặt tình đoàn kết giữa những người trong dòng họ, làng xóm láng giềng.
Từ đầu tháng 12 Âm lịch trở đi, bà con người Dao đã được sống trong không khí những ngày Tết tràn đầy hạnh phúc và vui tươi, trong nhà ngoài ngõ ai ai cũng mang trong mình một hơi men ngày Tết. Với họ Tết năm cùng là quan trọng nhất. Bao nhiêu tiền của để dành trong một năm cũng dồn vào đây hết.
Ông Triệu Phúc Thắng, thôn Thạch An, xã Cẩm Liên (huyện Cẩm Thủy, Thanh Hóa) cho biết, đối với cộng đồng người Dao sống ở miền Tây Thanh Hóa nói chung và người Dao ở Cẩm Thủy nói riêng, cuối năm là dịp để con cháu đi làm ăn xa trở về báo hiếu với gia đình và dòng họ.
“Ngay từ đầu tháng 12 âm lịch, tùy vào điều kiện kinh tế, mỗi gia đình sẽ tổ chức một cái Tết thật linh đình. Đây là dịp để anh em họ hàng tập trung lại để góp cỗ làm Tết cho thật to, nhà ai có gì góp nấy, nhưng quan trọng nhất là trưởng họ. Từ đầu tháng 9 Âm lịch, trưởng họ đã phải chuẩn bị gạo nếp ngon, nuôi lợn, nuôi gà để cuối năm khao cả họ. Nếu năm nào họ hàng và bạn bè đến đông thì Tết được xem là đầm ấm và đông vui”, ông Thắng chia sẻ.
Đối với người Dao, nghi lễ báo công phải mời các thầy cúng có chức sắc trong làng đến tham gia làm lễ, họ là những người có mặt sớm nhất để lo cho buổi lễ khỏi thiếu sót.
Người Dao trong không quan trọng vật lễ, gia đình có gì thì cúng cái đó. Tuỳ vào điều kiện kinh tế từng gia đình, nhà ai có điều kiện làm càng to càng tốt nhưng đầu lợn và gà trống, bánh dầy là những thứ không thể thiếu.
Xôi nếp được bỏ vào cối giã nhuyễn để nặn bánh Dì.
Mỗi khi đến Tết, những trai làng khoẻ mạnh nhất, nhiệt tình nhất đều có mặt để tham gia vào việc làm thịt lợn, giã bánh. Ngay giữa mùa đông lạnh giá nhưng để giã được một khối bánh, các thanh niên khoẻ mạnh, ai nấy cũng vã mồ hôi.
Bánh dầy được làm từ gạo nếp đồ thành xôi chín rồi đổ vào cối đá cho 4-5 thanh niên cùng nhau giã, họ giã đến khi nào những hạt cơm nếp nhuyễn ra tạo thành một khối dẻo dứt không ra mới thôi. Sau đó bột được nặn thành từng cái một chấm với muối vừng ăn.
Để bánh ngon hơn, dẻo hơn thì trước đó nhà chủ phải chọn gạo nếp thật ngon, ngâm từ đêm hôm trước đến hôm sau mới mang ra đồ, có như vậy thì bánh mới để được lâu.
Mẻ bánh đầu tiên tất cả mọi người không ai được nếm hay thử vì đây là mẻ bánh dành để cúng ông bà tổ tiên, từ mẻ bánh thứ hai trở đi mọi người mới được ăn, các cụ cao tuổi là người được thử trước.
Khâu chuẩn bị cỗ của người Dao.
Ông Triệu Phúc Hiếu, thôn Thạch An, xã Cẩm Liên cho biết: “Năm nay gia đình tôi cũng do kinh tế khó khăn do dịch COVID-19 kéo dài. Trong năm vừa qua, gia đình làm ăn cũng không thuận lợi, nhưng Tết Năm cùng là dịp tết hết sức đặc biệt của dân tộc Dao nên gia đình cũng cố gắng tổ chức một cái Tết thật chu đáo để cảm tạ tổ tiên và cũng để anh em họ hàng gặp gỡ nhau, gắn chặt tình đoàn kết. Những cái xấu của năm cũ thì bỏ đi, những cái tốt thì phát huy cho năm tới. Đối với người Dao chúng tôi thì Tết Năm cùng là cái Tết to nhất trong năm”.
Ông Dương Văn Thành, thôn Thạch An đã có hơn 30 năm trong nghề làm thầy cúng cho các gia đình trong Tết Năm cùng chia sẻ rằng ông không biết tục lệ ăn Tết Năm cùng của người Dao quê ông có từ khi nào bởi từ khi sinh ra đã thấy ông bà bố mẹ ăn cái Tết này rồi.
“Thủ tục cúng trong Tết Năm cùng cũng không giống với những cái Tết khác. Trong ngày Tết Năm cùng của gia đình, bắt buộc phải có 3 thầy cúng. Sau khi tất cả những lễ vật được bày trước bàn thờ gia tiên, 3 thầy cúng sẽ ngồi vào ba bàn thờ để cúng. Ba bàn thờ được gia đình thờ như thờ hương hỏa gia tiên, thờ ông Tam đại, thờ ông bà ông vải”, ông Thành cho biết.
Nghi lễ cúng tổ tiên bắt buộc phải có ba thầy cúng trở lên.
Thầy cúng có chức sắc nhất đứng trước bàn thờ cầm “Gậy thần” (chiếc gậy có một đầu nhọn bịt bằng sắt, đầu kia tiện hoa văn rất đẹp, luôn đặt ở vị trị trang trọng nhất của bàn thờ) và một cành lá tươi, đại diện cho gia chủ báo cáo quá trình một năm lao động và xin gia tiên phù hộ cho một năm mới đạt được nhiều thành tựu hơn.
Sau khi cành lá được thầy cúng cắm ra trước cửa thì lần lượt các thầy cúng khác kế tiếp nhau vào làm lễ, cứ như vậy sau 2 tiếng đồng hồ thì lễ vật được mang xuống dọn ra mâm cho con cháu cùng ăn.
Mâm cơm tết của người Dao được đặt trên lá chuối.
Theo tục của người Dao thì tất cả thức ăn đều phải để trên lá chuối tươi, cho dù nhà có điều kiện bao nhiêu đi nữa thì cũng phải làm như vậy.
Trong mâm cơm Tết Năm cùng này, thứ nước luộc từ thịt lợn là ngon nhất mà bất kỳ một khách mời nào đến cho dù có khó tính mấy cũng không thể chê được.
Nước chấm cũng làm từ nước luộc thịt nhưng lại cho hành sống làm gia vị vì quan điểm trong mâm cỗ có gì thì chế biến từ thứ đó ra để dùng, vừa lành lại vừa ngon.
Sau khi nghi lễ cúng bái, thầy cúng và các vị chức sắc trong làng được bố trí ngồi cao nhất và được phép ăn trước, sau đó lần lượt đến khách mời của bố mẹ, con cái và anh em nội ngoại.
Trước khi dùng bữa, mọi người cùng nâng chén, trưởng họ phải đi một vòng mời rượu để báo cáo với bà con họ hàng về bữa cơm Tết năm cùng này để mọi người cùng phấn đấu hơn trong năm sau.
Theo Tạp chí SHTT và Sáng tạo – Đinh Điệp